دعاوی قراردادی چیست؟ [دسته‌بندی، مثال‌ها و راهکارها]

قرارداد فقط یک برگه امضا‌شده نیست؛ بلکه زیربنای اصلی هر نوع همکاری حقوقی بین افراد یا شرکت‌هاست. با این حال، همین قرارداد که قرار است نظم ایجاد کند، گاهی خودش منشأ اختلاف می‌شود. مثلاً ممکن است یکی از طرفین به تعهداتش عمل نکند یا قرارداد به‌درستی تنظیم نشده باشد. برای اینکه دقیق‌تر با این موضوع آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنم حتماً مقاله‌ی دعاوی قراردادی و دعاوی ناشی از قرارداد (بررسی و مقایسه جامع) را هم بخوانید. اگر هم نیاز به کمک تخصصی دارید، بخش مشاوره حقوقی قرارداد می‌تواند راهنمای خوبی باشد.

در این مقاله به زبان ساده، انواع مهم‌ترین دعواهایی را که در اثر قراردادها شکل می‌گیرد معرفی می‌کنم. همچنین راهکارهایی را می‌گویم که کمک می‌کند از این مشکلات جلوگیری کنید یا دست‌کم راحت‌تر حلشان کنید.

اختلافات قراردادی یکی از رایج‌ترین مسائل حقوقی است که افراد و شرکت‌ها با آن مواجه می‌شوند. شناخت انواع دعاوی قراردادی و روش‌های پیشگیری یا حل آن‌ها، برای موفقیت بلندمدت و کاهش ریسک حیاتی است. طبق گزارش دانشگاه هاروارد – برنامه مذاکره، شفاف‌سازی مفاد قرارداد و پیش‌بینی روش‌های حل اختلاف، نقش مهمی در کاهش احتمال دعوا دارند.

متن انگلیسی:

Contractual disputes are one of the most common legal issues faced by individuals and businesses alike. Understanding the types of contractual claims and how to avoid or resolve them is crucial for long-term success and risk mitigation. According to the Harvard Law School Program on Negotiation, clearly defined contract terms and proactive dispute resolution mechanisms can significantly reduce litigation risks.

دعوای الزام به انجام تعهد

یعنی چه؟

اگر یکی از طرفین قرارداد، کاری را که قول داده انجام ندهد، طرف دیگر می‌تواند از او شکایت کند تا مجبورش کند تعهدش را انجام دهد.

مثال:

یک شرکت پیمانکار قول داده ساختمان را تا تاریخ مشخصی بسازد، اما کار را متوقف کرده. کارفرما می‌تواند او را به انجام کار طبق قرارداد ملزم کند.

دعوای فسخ قرارداد

یعنی چه؟

اگر یکی از طرف‌ها به تعهداتش عمل نکند، گاهی طرف دیگر حق دارد قرارداد را یک‌طرفه فسخ کند و به دادگاه مراجعه کند تا این فسخ تأیید شود.

مثال:

اگر فروشنده ماشین، مشخصات گفته‌شده در قرارداد را تحویل ندهد، خریدار می‌تواند برای فسخ قرارداد اقدام کند.

دعوای مطالبه خسارت

یعنی چه؟

اگر کسی به خاطر بی‌تعهدی طرف مقابل دچار ضرر شده باشد، می‌تواند خسارت بخواهد.

مثال:

پیمانکار به‌موقع تحویل نداده، و کارفرما مجبور شده از پیمانکار دیگر استفاده کند. می‌تواند از اولی خسارت تاخیر بگیرد.

دعوای بطلان یا بی‌اعتباری قرارداد

یعنی چه؟

بعضی قراردادها از اول قانونی نبوده‌اند یا اشکال جدی داشته‌اند، مثل امضای شخصی که اختیار نداشته، یا قراردادهایی که برخلاف قانون هستند.

مثال:

قراردادی با فردی امضا شده که اختیار فروش ملک نداشته است. طرف مقابل می‌تواند درخواست ابطال قرارداد بدهد.

دعوای تفسیر مفاد قرارداد

یعنی چه؟

وقتی دو طرف قرارداد، درباره معنای یک بند اختلاف‌نظر دارند و نمی‌توانند به تفاهم برسند، ممکن است کارشان به دادگاه کشیده شود.

مثال:

در قرارداد نوشته شده «پایان کار طی ۳ ماه پس از تجهیز کارگاه»، اما معلوم نیست منظور از تجهیز دقیقاً چه زمانی‌ست.

دعوای پایان یا خاتمه قرارداد

یعنی چه؟

گاهی قرارداد باید به شکل قانونی تمام شود، ولی یکی از طرف‌ها مقاومت می‌کند یا مانع می‌شود.

مثال:

قرارداد اجاره‌ای که موعدش تمام شده اما مستأجر ملک را تخلیه نمی‌کند.

دعوای مربوط به شروط خاص در قرارداد

یعنی چه؟

در قراردادها بندهایی مثل «شرط جریمه تاخیر»، «شرط فسخ»، یا «شرط داوری» وجود دارد. اختلاف درباره این شروط هم گاهی به دعوا می‌کشد.

مثال:

کارفرما می‌خواهد جریمه تاخیر را اجرا کند، ولی پیمانکار می‌گوید این بند اصلاً نباید اعمال شود چون شرایط فورس ماژور بوده است.

دعوای استرداد پول یا مال

یعنی چه؟

اگر قراردادی به‌هم بخورد یا انجام نشود، یکی از طرف‌ها ممکن است بخواهد پولی یا مالی را که داده، پس بگیرد.

مثال:

پیش‌پرداخت داده‌اید ولی قرارداد فسخ شده؛ حالا می‌خواهید مبلغ را پس بگیرید.

دعواهای رایج در قراردادهای خاص

• پیمانکاری: مثل اختلاف درباره افزایش کار، تأخیر، کیفیت کار
• خرید خارجی: مثل تأخیر در حمل، مغایرت کالا
• قراردادهای استخدامی: مثل مطالبه حقوق معوق یا فسخ ناعادلانه
• قراردادهای مشارکت: اختلاف بر سر سود، سهم یا مدیریت

مرجع رسیدگی به دعاوی قراردادی

• دادگاه‌های عمومی (رایج‌ترین مسیر)
• داوری خصوصی (اگر در قرارداد پیش‌بینی شده باشد)
• هیأت‌های حل اختلاف خاص (مثل هیأت حل اختلاف کارگر و کارفرما)

چگونه از دعوای قراردادی جلوگیری کنیم؟

• قرارداد را دقیق و شفاف بنویسید
• حتماً از مشاور حقوقی کمک بگیرید
• راه حل اختلاف مثل داوری را در قرارداد پیش‌بینی کنید
• ضمانت اجراهای روشن برای هر تخلف تعیین کنید

قبل از شکایت چه کارهایی باید بکنم؟

وقتی اختلافی در اجرای یک قرارداد پیش می‌آید، عجله برای شکایت ممکن است نتیجه مطلوبی نداشته باشد. در عوض، بهتر است چند قدم مهم و حساب‌شده برداشته شود تا هم مسیر حقوقی شفاف‌تر شود و هم احتمال حل‌وفصل دوستانه بالا برود. در ادامه، مراحل ضروری را مرور می‌کنیم:

قرارداد را دقیق و کامل مرور کنید

قبل از هر اقدامی، دوباره قرارداد را از ابتدا تا انتها با دقت بخوانید. آیا تعهد مورد اختلاف دقیقاً مشخص شده؟ آیا برای تخلف، جریمه یا فسخ پیش‌بینی شده؟ آیا شرط داوری یا مرجع خاصی تعیین شده است؟

مکاتبه رسمی و مستند داشته باشید (اظهارنامه، ایمیل، پیام رسمی)

بدون هیچ‌گونه توهین یا تهدید، تخلف طرف مقابل را کتبی اعلام و برای اصلاح آن فرصت بدهید. این کار می‌تواند هم برای اثبات حسن نیت شما مفید باشد و هم در صورت نیاز به دادگاه، به‌عنوان مدرک استفاده شود.

مدارک و مستندات را جمع‌آوری و طبقه‌بندی کنید

قرارداد امضا‌شده، رسید پرداخت‌ها، چت‌ها، مکاتبات و گزارش‌های فنی یا مالی را دسته‌بندی و آماده کنید. بدون سند، بسیاری از دعاوی حقوقی به نتیجه نمی‌رسند.

از یک مشاور حقوقی بی‌طرف نظر بخواهید

گاهی آن‌چه ما تخلف می‌دانیم، از نظر حقوقی قابل اثبات نیست یا روند متفاوتی دارد. یک وکیل با تجربه می‌تواند شانس پیروزی شما را پیش‌بینی کرده و راه‌های جایگزین (مثل داوری یا مصالحه) را پیشنهاد کند.

گزینه‌های حل‌وفصل غیرقضایی را بررسی کنید

مذاکره مستقیم، میانجی‌گری یا ارجاع به داوری می‌توانند از شکایت طولانی و پرهزینه جلوگیری کنند. به‌ویژه اگر هنوز امکان حفظ رابطه کاری یا تجاری وجود دارد.

Before initiating a legal claim for breach of contract, it is crucial to review the agreement, gather evidence, and attempt alternative dispute resolution methods like negotiation or mediation. According to the American Bar Association, pre-litigation mediation not only reduces legal costs but often leads to more satisfactory and sustainable outcomes for both parties.

ترجمه: «قبل از اینکه برای نقض قرارداد اقدام قانونی انجام دهید، مرور کامل قرارداد، جمع‌آوری شواهد، و تلاش برای روش‌های حل اختلاف جایگزین مانند مذاکره یا میانجی‌گری بسیار مهم است. طبق گزارش انجمن وکلای آمریکا (ABA)، میانجی‌گری قبل از شکایت رسمی، معمولاً هزینه‌های حقوقی را کاهش می‌دهد و نتیجه‌ای پایدارتر و قابل قبول‌تر برای طرفین ایجاد می‌کند.»

مطالعات موردی

مطالعه موردی 1: فسخ قرارداد به‌دلیل عدم اجرای تعهد زمانی (پروژه ساختمانی)

زمینه: قرارداد پیمانکاری بین یک شرکت سازنده و کارفرما برای احداث یک مجتمع مسکونی

مشکل: پیمانکار متعهد شده بود ظرف ۱۲ ماه پروژه را تحویل دهد، اما پس از ۷ ماه تنها ۳۰٪ کار انجام شده بود و پروژه به حالت نیمه‌تعطیل درآمد.

اقدام: کارفرما با استناد به بند فسخ در قرارداد و اخطار رسمی، پروژه را با پیمانکار جدید ادامه داد و برای دریافت خسارت تأخیر، علیه پیمانکار اول دعوا اقامه کرد.

نتیجه: دادگاه با بررسی مستندات (برنامه زمان‌بندی، گزارش‌های پیشرفت و اخطارها)، حکم به فسخ قرارداد و پرداخت خسارت توسط پیمانکار داد.

درس مهم: تعیین بندهای روشن برای زمان اجرا و ضمانت اجرای تأخیر، ابزار مهم کنترل ریسک است.

مطالعه موردی 2: دعوای تفسیر قرارداد در همکاری مشارکتی (استارتاپ)

زمینه: قرارداد شراکت بین دو هم‌بنیان‌گذار یک استارتاپ برای توسعه اپلیکیشن

مشکل: در قرارداد نوشته شده بود که «طرف دوم وظیفه توسعه محصول را برعهده دارد»، اما جزئیات دقیق تحویل، زمان‌بندی و دامنه کار مشخص نشده بود.

اقدام: پس از بروز اختلاف درباره اینکه چه ویژگی‌هایی باید در نسخه MVP باشد، طرف اول قرارداد را یک‌طرفه فسخ کرد و خواستار خروج شریک دوم شد.

نتیجه: دادگاه به دلیل ابهام در بندهای قرارداد و عدم تعریف دقیق تعهدات، فسخ را نپذیرفت و حکم به الزام ادامه همکاری نداد، اما به دلیل خسارت وارده، بخشی از هزینه‌ها را به طرف اول بازگرداند.

درس مهم: در قراردادهای مشارکتی، ابهام حتی در یک جمله، می‌تواند مسیر کل کسب‌وکار را به مشکل بکشاند.

مقایسه دعاوی قراردادی با دعاوی غیرقراردادی

سوالات متداول

آیا بدون وکیل هم می‌توان شکایت قراردادی مطرح کرد؟
بله، اما توصیه می‌شود برای دقت و اثربخشی بیشتر از مشاور حقوقی کمک بگیرید.

چطور بفهمم قرارداد من معتبر است یا نه؟
وجود شرایط اساسی صحت قرارداد (رضایت طرفین، اهلیت، موضوع مشروع و معین بودن مورد معامله) ضروری است.

داوری بهتر است یا دادگاه؟
اگر داوری در قرارداد پیش‌بینی شده باشد، معمولاً سریع‌تر و محرمانه‌تر از دادگاه است.

آیا قرارداد شفاهی هم قابل شکایت است؟
بله، ولی اثبات آن دشوارتر است.

اگر قرارداد داوری داشته باشد، نمی‌شود شکایت کرد؟
می‌توان شکایت کرد، اما ابتدا باید داوری طی شود.

آیا امکان گرفتن خسارت بدون فسخ قرارداد وجود دارد؟
بله، می‌توانید هم خسارت بگیرید و هم قرارداد را حفظ کنید.

جمع‌بندی

همان‌طور که دیدیم، بسیاری از اختلافات قراردادی نه به‌خاطر سوء نیت، بلکه به‌دلیل ابهام، عدم پیش‌بینی دقیق شرایط، یا ناآشنایی با حقوق و تعهدات قانونی رخ می‌دهند. اما خبر خوب این است که بیشتر این مشکلات قابل پیشگیری هستند، اگر از همان ابتدا با دقت قرارداد ببندید و در زمان بروز اختلاف، عجولانه تصمیم نگیرید.

چنانچه در قرارداد خود با ابهام یا اختلافی مواجه هستید و نمی‌دانید از کجا و چگونه اقدام نمایید، اکنون زمان آن است که با نگاهی دقیق و آگاهانه گام بردارید. مشاوره حقوقی تخصصی می‌تواند مسیر رسیدگی را هموارتر، سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر سازد.

از طریق صفحه مشاوره حقوقی قرارداد می‌توانید پیش از هرگونه اقدام حقوقی، با آگاهی کامل نسبت به حقوق و تعهدات خود تصمیم‌گیری نمایید.