تفاوت مدت قرارداد و مدت تعهد در قراردادها

در بسیاری از قراردادها عبارت (مدت قرارداد) ذکر شده است که در اکثر موارد با اصطلاح حقوقی (مدت تعهد یا اجل تعهد) اشتباه گرفته می شود. در این مقاله تفاوت این دو موضوع در قراردادها را توضیح می دهیم تا در تنظیم قرارداد مورد دقت نظر قرار گیرد:

1-مدت قرارداد

منظور از مدت قرارداد در واقع تعیین سقف زمانی برای اعتبار و بقای قرارداد است که اگر در زمان اعتبار قرارداد تمدید نشود؛ با انقضای آن، قرارداد پایان می یابد. در برخی قراردادها تعیین مدت، شرط صحت قرارداد است مثل عقد اجاره و مزارعه ولی در برخی دیگر، تعیین مدت شرط صحت نیست مثل وکالت و مضاربه و سرمایه گذاری و شراکت کاری … اما بهتر است تاریخ اتمام مدت آن قرارداد ذکر گردد تا از اختلافات بعدی جلوگیری گردد.

2- مدت تعهد

مدت تعهد یا اجل تعهد یعنی تعیین زمان و سررسید ایفای تعهد توسط شخص متعهد در قرارداد مثل «تعیین مدت زمان انجام تعهد فروشنده به تحویل کالا» است. توجه شود در این حالت نفسِ قرارداد (در صورتیکه جز قراردادهای آنی باشد؛) مدت ندارد بلکه اجل مشخص شده جهت اجرای تعهدات تحت آن قرارداد است. مثل مدت تحویل و تنظیم سند رسمی در مبایعه نامه.

در نتیجه با انقضای مدت تعهد و سررسید تعهد نه تنها تعهدات شخص متعهد منحل و بی اعتبار نمی گردد؛ بلکه طرف متعهد ملزم به ایفای تعهدات و پرداخت خسارت تاخیر و مانند آن به نحو مشخص شده در قرارداد و اگر قرارداد ساکت بود؛ به نحو تعیین شده در قانون می گردد.

توجه شود تعیین اجل برای انجام تعهدات در قراردادهای مدت دار نیز متصور است که می تواند به اندازه مدت قرارداد یا کمتر از آن باشد و در صورتی که این تعهدات انجام نشود بسته به شرایط پیش بینی شده در قرارداد یا قواعد کلی (مقرر در مقررات) ممکن است موجب تعیین جریمه، ایجاد حق فسخ یرای طرفین یا احد از ایشان، اقاله یا انفساخ و در برخی از قراردادهای جدید مانند قراردادهای EPC موجب ابطال! قرارداد گردد.

البته در مواردی مدت تعهد، تعهد اساسی و قید تعهد است یعنی مدت، تعهد فرعی نیست و چنانچه تعهد در آن موعد انجام نشود، قرارداد منفسخ می گردد. همچون مدت تعهد در قرارداد برگزاری مراسم عروسی در روز خاص.

در اکثر قراردادها، تفاوت میان مدت قرارداد و مدت تعهد مشخص نیست و گاهاً دیده می شود در حالیکه منظور؛ مدت اجرای تعهد بوده است (و نه مدت قرارداد به معنای اخص)؛ بجای درجِ عبارتِ «مدت اجرای تعهد»، عبارت «مدت قرارداد» نوشته شده است. به عنوان مثال در قرارداد فروش کالا، مدت زمان تحویل کالا در واقع فرصت فروشنده به اجرا نمودن تعهد بر ذمه وی است نه مدت قرارداد یا در قرارداد مشارکت در ساخت، مدت زمان سازنده برای تکمیل ساختمان در واقع مدت زمان تعهد سازنده به ایفای آن است نه مدت قرارداد. لذا درج این موارد در ماده مدت قرارداد صحیح نمی باشد. نتیجه آنکه مکرر دیده میشود طرف متعهد از این موضوع سوء استفاده کرده است و با اتمام مدت قرارداد (که در واقع همان مدت اجرای تعهدات وی بوده است) مدعی اتمام یا انفساخ قرارداد شده است! و از انجام آن سرباز می زند.

مدت تعهد در قراردادها نیز خود دو حالت دارد:

الف- اجرای تعهد فقط در تاریخ مقرر و معین شده در قرارداد

در این حالت متعهد فقط باید در راس موعد تعیین شده تعهد خود را انجام دهد و نمی تواند زودتر تعهد خود را انجام دهد و اگر زودتر انجام دهد؛ تخلف کرده و طرف مقابل می تواند موضوع تعهد را قبول نکرده و نپذیرد. مثلاً تهیه شام و ناهار عروسی در تاریخ معین شده در قرارداد توسط تالار یا رستوران. در اصطلاح حقوقی گفته می شود اجرای تعهد در زمان معین شده قید تعهد (جزء تعهد) است.
یا در مثالی دیگر، در قرارداد فروش مجموعه کالایی حجیم و با ارزش مالی بالا، روز یا بازه زمانی مشخصی برای تسلیم کالا مشخص شده باشد؛ در این فرض فروشنده نمی تواند (بدون موافقت خریدار) پیش از زمان مقرر در قرارداد برای تسلیم کالا، آنرا نزد انبار خریدار ببرد چون ممکن است در آن هنگام، انبار خریدار خالی نباشد و خریدار صرفاً برای همان تاریخ مقرر در قرارداد برنامه ریزی کرده باشد.

ب- اجرای تعهد در بازه زمانی مشخص شده تا تاریخ مقرر به عنوان سررسید

در این حالت اجرای تعهد تا پیش از تاریخ سررسید از جانب متعهد ممکن است و اگر وی تعهدات خود را در این بازه زمانی انجام دهد صحیح است و متعهد له باید اجرای تعهد را قبول کند و اگر قبول نکرد، متعهد می تواند موضوع تعهد را تحویل حاکم شرع دهد. (ماده ۲۷۳ قانون مدنی)

این حالت هم خودش دو فرض می شود:

فرض اول: اگر متعهد تعهد خود را زودتر انجام دهد، طرف مقابل تکلیفی ندارد تا تعهد بعدی خود را زودتر انجام دهد. یعنی اجرای زود هنگام تعهد از جانب متعهد، باعث نمی شود طرف مقابل مجبور شود تعهد بعدی را زودتر انجام دهد. به طور مثال اگر فروشنده زودتر از تاریخ سررسید، کالا را تسلیم نماید (و خریدار هم تحویل بگیرد)؛ این اقدام فروشنده موجب نخواهد شد که خریدار هم ملزم به تسلیم ثمن زودتر از موعد تعیین شده در قرارداد باشد.

فرض دوم: اگر متعهد تعهد خود را زودتر انجام دهد، طرف مقابل هم باید تعهد بعدی خود را زودتر انجام دهد و اجرای زود هنگام تعهد از جانب متعهد، باعث می شود طرف مقابل مجبور شود تعهد بعدی را زودتر انجام دهد. در این فرض اگر فروشنده پیش از تاریخ سررسید کالا را تسلیم کند؛ خریدار علاوه بر این که موظف است کالا را تحویل بگیرد، متعهد است ثمن را هم زودتر (با رعایت شرایط قراردادی) تسویه نماید.

حال از کجا می توان فهمید آیا اجرای تعهد موکول به تاریخ معین شده است یا بازه زمانی مشخص شده تا تاریخ مقرر به عنوان سررسید؟ و اگر این گونه است؛ آیا طرف مقابل هم باید زودتر تعهد بعدی را انجام دهد یا خیر؟

راه حلی که به نظر می رسد؛ یافتن قرینه، امارات و هرگونه نشانه در متن قرارداد است خاصه آنکه در هیچ قراردادی به وضوح چنین تفکیک علمی و آکادمیک وجود ندارد. امارات و نشانه ها و قرائن دو نوع است:

قرائن لفظیه: یعنی از برخی الفاظ قرارداد منظور و مقصود طرفین را متوجه شویم. مثلاً اگر در قرارداد نوشته شده باشد، زمان تحویل کالا حداکثر تا تاریخ … (به جای کلمه ی در تاریخ …) احتمالاً در این قرارداد، متعهد می تواند زودتر تعهد را انجام دهد چون کلمه (حداکثر تا) یک نشانه لفظی است. پس عبارت (تحویل کالا حداکثر تا تاریخ …) برای خریداری که امکان زودتر تحویل گرفتن کالا را ندارد؛ خطرناک است مگر این که نشانه ها و قرائن دیگری خلاف آن را اثبات نماید.

قرائن حالیه: یعنی از اوضاع و احوال متوجه شویم. مثلاً اگر مورد معامله ۱۰۰ تن برنج باشد؛ طبیعتاً نگهداری ۱۰۰ تن برنج نیاز به انبار بزرگ و پرهزینه دارد. لذا در این قرارداد منطقی است که فروشنده مجاز نباشد زودتر کالا را تحویل خریدار دهد اما اگر پذیرش زودتر تعهد برای خریدار با حسن نیت، هیچ ضرری مادی یا معنوی نداشته باشد؛ دلیلی ندارد که خریدار تحویل زودتر از موعد مقرر را از فروشنده قبول ننماید. مثل تعهدات پولی که بدهکار می خواهد زودتر پول را واریز کند ولی طلبکار شماره حساب نمی دهد.

در برخی موارد نیز صرف نظر از قرائن لفظی و یا قرائن حالیه، قبول نکردن اجرای زود هنگام تعهد، ممکن است بر خلاف اصل حسن نیت در قراردادها و از مصادیق سوء استفاده از حق باشد.

بنابراین در تنظیم قرارداد اولاً تفاوت مدت قرارداد و مدت تعهد را مدنظر قرار داده و ثانیاً در خصوص مدت تعهد به صراحت ذکر کنیم که اجرای زودتر تعهدات مجاز است یا خیر و اگر مجاز است آیا طرف مقابل هم باید تعهد بعدی را زودتر انجام دهد و یا تکلیفی ندارد و باب هرگونه بحث و تفسیر را بندیم.